სარწყავი სისტემების მნიშვნელობისა და მათი მშენებლობის ისტორიის შესახებ ზემო სამგორის სარწყავი სისტემის მაგალითზე
სარწყავი სისტემების მნიშვნელობისა და მათი მშენებლობის ისტორიის შესახებ ზემო სამგორის სარწყავი სისტემის მაგალითზე. საქართველოში სარწყავი მიწათმოქმედება სოფლის მეურნეობის უძველესი დარგია და მის განუყოფელ ნაწილს წარმოადგენს. მეცნიერული კვლევებით დასტურდება, რომ სარწყავი არხების გაყვანა ადრეულ ბრინჯაოს ხანაშიც მაღალ დონეზე იდგა, რასაც ადასტურებს უძველესი არხების უამრავი ნაკვალევი. ცნობილია, რომ ბუნებრივ-კლიმატური პირობების მიხედვით, აღმოსავლეთ საქართველოში, სადაც კონცენტრირებულია სარწყავი სისტემების უდიდესი ნაწილი, დამახასიათებელია ატმოსფერული ნალექების ნაკლებობა და წლის განმავლობაში არათანაბარი განაწილება. სავეგეტაციო პერიოდში კულტურული მცენარეებისთვის ტენის დეფიციტი 400-500 მმ-ის (4-5 კბ.მ/ჰა-ზე) ფარგლებში მერყეობს, რაც 4-5 ჯერადობით მორწყვის ტოლფასია. იგივე შეიძლება ითქვას დასავლეთ საქართველოს რამდენიმე რაიონზე, შედარებით ნაკლები ინტენსივობით. მეცნიერულად დასაბუთებულია, რომ საქართველოს აღმოსავლეთ ნაწილში მკაცრი გვალვები მეორდება ყოველ 4-5 წელიწადში ერთხელ. გვალვები ურწყავ ფართობებზე იწვევს ერთწლიანი კულტურების სრულ განადგურებას, ხეხილის ბაღებისა და ვენახების ფიზიოლოგიურ დაკნინებას, ხოლო ტენის დეფიციტის პირობებში სასოფლოსამეურნეო კულტურების მოსავლიანობა ეცემა 30-40%ით. ასევე მრავალჯერადი ცდების შედეგად დადგენილია, რომ ორჯერადი მორწყვის პირობებში მოსავლიანობა საშუალოდ იზრდება 30%-ით, ხოლო ყველა შემდგომი მორწყვა მოსავალს დამატებით ზრდის 18-20 %-ით. რწყვა დადებითად მოქმედებს არამარტო გვალვიან, არამედ შედარებით მცირენალექიან პერიოდშიც. მცენარისთვის ოპტიმალური ტენის დაცვა პრაქტიკულად შეუძლებელია, მაგრამ მის ქვედა და ზედა ზღვარს შორის (40-80 %) რეგულირება რწყვით არის შესაძლებელი. თბილისის შემოგარენის იმ მიწების მორწყვა, რომელსაც დღეს ზემო სამგორის სარწყავი სისტემა ემსახურება, ძველ დროშიც წარმოებდა. მე-19 საუკუნის 60-იან წლებში შემუშავდა სამგორის და ყარაიაზის ველების მორწყვის სქემა, მაგრამ საბოლოოდ, სამგორის ველის მიწების მორწყვის პრობლემების გადაწყვეტა მხოლოდ მე-20 საუკუნეში გახდა შესაძლებელი. სამგორის მასივის მიწების მორწყვის კომპლექსური საირიგაციო ჰიდროენერგეტიკული პროექტის შედგენა დაიწყო 1925 წელს და დასრულდა 1931 წელს. 1941 წელს დაიწყო სამშენებლო სამუშაოები, თუმცა ის მალევე შეწყდა მეორე მსოფლიო ომის დაწყების გამო. მშენებლობა განახლდა 1947 წელს, როცა დამტკიცდა ტექნიკური პროექტის პირველი რიგის სამუშაოები, რომელიც ითვალისწინებდა პალდოს სათავე ნაგებობის, ზედა მაგისტრალური არხისა და თბილისის წყალსაცავის მშენებლობას. ზემო სამგორის სარწყავი სისტემის მშენებლობა მართლაც საერთო სახალხო მშენებლობას წარმოადგენდა. საკმაოდ მოკლე ხანში და იმდროინდელი სუსტი ტექნიკური აღჭურვილობის და უზრუნველყოფის პირობებში, ამოიღეს 15 მლნ. მ³ მიწა, შესრულდა 415 ათასი მ³ ბეტონის სამუშაოები. არხის ტრასაზე, რომელიც გადის რთულ რელიეფურ პირობებში, მოეწყო მრავალი რთული ჰიდროტექნიკური ნაგებობა: 10 გვირაბი - საერთო სიგრძით 8439მ, 2 გალერეა - საერთო სიგრძით 309 მ, 5 დიუკერი - საერთო სიგრძით 1762 მ, 3 აკვედუკი - 177 მ საერთო სიგრძით და 3 სწრაფდენი - 1551 მ საერთო სიგრძით. საბოლოოდ, 40 კმ სიგრძის ზემო მაგისტრალური არხი 1951 წლის 4 ნოემბერს საზეიმოდ გაიხსნა, რითაც 14 200 ჰა მიწის ფართობის მორწყვა გახდა შესაძლებელი. ამასთან, დაიწყო თბილისის წყალსაცავის შევსებაც. ზემო სამგორის სარწყავი სისტემის ტექნიკური ექსპლუატაცია დაიწყო 1954 წელს, ხოლო მთლიანად სისტემის მშენებლობა დასრულდა 1964 წელს, სიონის წყალსაცავის ექსპლუატაციაში შესვლის შემდეგ.
